Wademekum czytelnika
Słowniczek ważniejszych pojęć
Co, gdzie, kiedy?
Czyli krótka historia wybranych wynalazków.
Alfabet
– jest to ułożony w tradycyjnym porządku zestaw znaków literowych, wyrażających głoski danego języka. Termin ten pochodzi od dwóch pierwszych liter alfabetu greckiego „alfa” i „beta”, podobnie jak polski odpowiednik słowa alfabet – abecadło pochodzi od brzmienia pierwszych czterech liter „a”, „be”, „ce”, „de”.
Alfabet polski powstał z łacińskiego na przełomie XIII i XIV w., ale ostatecznie ustalony został dopiero w XVI w. wraz ze stabilizacją ortografii polskiej. Od swego łacińskiego pierwowzoru alfabet polski różni się dodaniem głoski „ł”, zastosowaniem nad literami kilku znaków (zwanych diakrytycznymi): kropek („ż”) i przecinków („ć”, „ń”, „ó”, „ś”, „ź”) oraz wężyków pod literami („ą”, „ę”). W rezultacie alfabet polski składa się z 35 liter – a, ą, b, c, ć, d, e, ę, f, g, h, i, j, k, l, ł, m, n, o, ó, p, q, r, s, ś, t, u, v, w, x, y, z, ź, ż, z których litery q, v, x używane są tylko w wyrazach obcych.
A oto, jak o naszym abecadle w zabawny sposób pisał Julian Tuwim:
„A b e c a d ł o„
Abecadło z pieca spadło,
O ziemię się hukło,
Rozsypało się po kątach,
Strasznie się potłukło:
I – zgubiło kropeczkę,
H – złamało kładeczkę,
B – zbiło sobie brzuszki,
A – zwichnęło nóżki,
O – jak balon pękło,
aż się P przelękło.
T – daszek zgubiło,
L – do U wskoczyło,
S – się wyprostowało,
R – prawą nogę złamało,
W – stanęło do góry dnem
i udaje, że jest M.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Tuwim J.: Wiersze dla dzieci. Warszawa 1985.
Biblioteka
– słowo pochodzi od greckiego bibliotheke (gdzie biblion to książka) i oznacza zbiór książek i innych materiałów źródłowych. Biblioteka to instytucja społeczna, która gromadzi, przechowuje i udostępnia materiały biblioteczne oraz informuje o materiałach bibliotecznych swoich i obcych. W innym znaczeniu jest to także nazwa samego budynku, zawierającego zbiory biblioteczne. Oprócz samych zbiorów, często równie cennym źródłem informacji są ich katalogi.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Czasopismo
– publikacje periodyczne, wychodzące w regularnych odstępach czasu, ale rzadziej niż gazety. Wśród czasopism wyróżniamy: wychodzące raz w tygodniu – tygodniki, raz na dwa tygodnie – dwutygodniki, raz w miesiącu – miesięczniki, raz na dwa miesiące – dwumiesięczniki, co trzy miesiące – kwartalniki, co sześć miesięcy – półroczniki i raz w roku – roczniki. Każde czasopismo ma swój stały tytuł i wygląd (czyli tzw. szatę graficzną). Posiada ponadto numerację ciągłą oraz niezbyt często zmieniający się format i objętość, zawierający materiały wielu autorów i określoną tematykę.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Czcionka
– jest to prostopadłościan z metalu lub tworzywa sztucznego, który w górnej części – zwanej główką – posiada wypukły, odwrócony (lustrzane odbicie) obraz litery, cyfry, dający odbitkę tej litery, cyfry. Zasługę wynalezienia ruchomej czcionki przypisuje się niemieckiemu złotnikowi – Johannesowi Gutenbergowi. Obmyślił on metodę szybkiej i taniej produkcji dużej liczby druków w krótkim czasie. Wcześniej księgi przepisywane były ręcznie, co trwało bardzo długo. Po zastosowaniu wynalazki J. Gutenberga, odbijanie tekstu, ułożonego z czcionek, znacznie przyspieszyło produkcję książek.
Pierwszym etapem druku za pomocą ruchomej czcionki było zaprojektowanie kroju liter. J. Gutenberg oparł swoje litery na piśmie niemieckich kopistów (tak nazywano zazwyczaj mnichów, którzy ręcznie przepisywali księgi). Następny krok to wykonanie ruchomej czcionki. Sporządzane były one ze stopu cyny, ołowiu i antymonu, który wlewano do specjalnej formy. Zanim powstała ta forma musiała powstać patryca. Każda litera była ryta na czubku miękkiego cienkiego słupka metalu w taki sposób, by litera była wypukła. Tak przygotowany materiał hartowano, aby metal stał się bardzo twardy. Uzyskiwano w ten sposób patrycę, która służyła do stworzenia „foremki”, w której powstawały czcionki. „Foremka” ta – nazywana matrycą, powstawała dzięki odgnieceniu patrycy w miękkim metalu, co tworzyło zagłębienie w kształcie litery. Taką matrycę umocowywano w specjalnym aparacie odlewniczym. Następnie, do aparatu wlewano gorący, roztopiony metal. Gdy metal zastygnął w aparacie, po jego otwarciu wypadała czcionka. Matryca umieszczona w aparacie odlewniczym, pozwalała na stworzenie wielu identycznych czcionek.
Po zgromadzeniu kompletu czcionek – czyli wszystkich liter alfabetu, można przystąpić do druku. Układanie czcionek do druku nazywamy składaniem. Składacz wyjmuje czcionki z kaszty (drewniana szuflada, w której tradycyjny drukarz przechowuje czcionki) i układa z nich tekst w wierszowniku. Czcionki układane są w wierszowniku od lewej strony do prawej (czyli tak, jak piszemy tekst), ale do góry nogami i na odwrót (tak jak widziane w lustrze). Wszystko to po to, by po wydrukowaniu na papierze uzyskać właściwie ułożony tekst. Ułożone w ten sposób wiersze w wierszowniku, ostrożnie przenosi się na większą tacę, zwaną szufelką. Kolejno wiersz, po wierszu zapełnia się szufladkę tekstem. Gotowy tekst przenosi się z szufelki do metalowej ramy, zwanej formą drukarską. Wolne miejsca wypełnia się justunkami, który jest niższy od czcionek, więc nie odbija się na papierze, podczas druku. Całość wzmacnia się specjalnym, rozszerzającym się klinem, tak by żadna czcionka nie mogła się przesunąć. Tak przygotowana forma pokrywana jest specjalną farbą i następuje drukowanie tekstu w wielu egzemplarzach.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Czytelnictwo
– jest zjawiskiem, w którym przedmiotem zainteresowań i narzędziem kształcenia człowieka jest książka. Poziom czytelnictwa świadczy o ogólnej kulturze kraju. Na poziom czytelnictwa wpływają dwa zasadnicze czynniki: umiejętność dobrego czytania oraz łatwość dotarcia do wartościowej książki.
Dobry czytelnik przede wszystkim opanował samą technikę czytania, czyta biegle i ze zrozumieniem – umie wyciągać wnioski z tego, co przeczytał i umie wybierać odpowiednią lekturę, a także przeżywać i żywo odczuwać piękno słowa czytanego, wreszcie czyta chętnie, bez przymusu.
Łatwość dotarcia do książki zależy od bogatej produkcji wydawniczej oraz od sieci bibliotek. Podstawowym warunkiem, by stać się samodzielnym czytelnikiem, jest umiejętność korzystania ze zbiorów bibliotecznych. W nabyciu tej umiejętności pomagają zajęcia prowadzone przez bibliotekę, podczas których czytelnik zapoznawany jest z organizacją działalności biblioteki, katalogami bibliotecznymi i sposobem poszukiwania zbiorów, ze sposobem wykorzystania informacji zawartych w książkach, z posługiwaniem się encyklopediami, słownikami, leksykonami, z wykorzystaniem spisu treści, indeksów zamieszczonych w książkach itd.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Druk
– przez wieki jedynym sposobem produkcji książki pozostawało przepisywanie ręczne. Nawet wielu kopistów, piszących jednocześnie ten sam tekst, mogło wytworzyć niewielką liczbę książek. Musiał powstać szybszy i tańszy sposób produkowania książek, lecz Europejczycy odkryli go z dużym opóźnieniem. Druk został wynaleziony ponad 1 000 lat temu na Dalekim Wschodzie, prawie na pewno w Chinach, ale na Zachodzie wprowadzono go dopiero w XV w.
Chińczycy drukowali zwoje i książki w formie kodeksu przy użyciu drewnianych klocków, na których ryli całe strony tekstu. Największym osiągnięciem w krajach zachodnich było wynalezienie ruchomej czcionki – pojedynczych liter na klockach, które można było zestawiać w słowa, wiersze i strony i używać wielokrotnie.
Po zgromadzeniu kompletu czcionek można przystąpić do druku. Jedną z zalet ruchomej czcionki jest możliwość łatwiejszej korekty błędów niż przy druku techniką drzeworytniczą. Jeśli chiński drukarz podczas wycinania klocka drzeworytniczego popełnił błąd, znak musiano usunąć i zastąpić innym, który mógł nie pasować tak dobrze. Drukarz używający ruchomych czcionek może z łatwością zastąpić jedną literę drugą i nikt tego nie zauważy.
Pierwszą stronę przy użyciu ruchomej czcionki wydrukował Johannes Gutenberg (Jan Gutenberg) w niemieckim mieście Moguncja w połowie XV w. Zbudował on drewnianą prasę z takim mechanizmem śrubowym, jak prasy używane do zgniatania winogron przy wyrobie wina. Gdy prasa dociskała arkusz papieru do wypukłych czcionek pokrytych farbą, tekst odbijał się na papierze.
Wieść o sukcesie J. Gutenberga rozniosła się szybko po Niemczech i innych krajach. Przed końcem XV wieku prasy drukarskie pojawiły się niemal w każdym kraju europejskim. Przez blisko 400 lat drukarze posługiwali się prasami drukarskimi, podobnymi do tej wynalezionej przez J. Gutenberga – początkowo drewnianymi, które z czasem zastąpiono żelaznymi – solidniejszymi i trwalszymi. W XIX w. prasa ręczna zastąpiona została przez maszyny do produkcji masowej, ale najpiękniejsze druki bibliofilskie są często, do dnia dzisiejszego, wykonywane ręcznie.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Drukarnia
– Jest to zakład zajmujący się wytwarzaniem wszelkich druków. Dawniej (przed powstaniem przemysłu poligraficznego) urządzenie drukarni składało się zwykle z pewnej ilości kaszt z czcionkami do ręcznego sporządzania składu i prasy drukarskiej, na której odbijano druki. Oprawianie książek odbywało się przeważnie w osobnych zakładach, zwanych introligatorniami. Współcześnie drukarnie, czyli zakłady poligraficzne są całkowicie zmechanizowane, a działają ce kiedyś osobno introligatornie, tworzą jeden z ich działów.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Ekslibris
– słowo to jest spolszczeniem łacińskiego wyrażenia ex libris, co znaczy dosłownie „z książek”. Ekslibris jest znakiem własności i ma postać niewielkiej, artystycznie zaprojektowanej kartki papieru, przyklejanej do wewnętrznej strony okładki. Zawiera nazwisko lub inicjały, albo nazwę instytucji np. biblioteki, zazwyczaj wkomponowane w rysunek symbolizujący zawód właściciela lub charakter księgozbioru. Ekslibrisy są zwykle dziełem artystów grafików i dlatego pełnią często podwójną rolę w książce: znaku własnościowego i elementu ozdobnego. A oto przykłady ekslibrisów:
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Gazeta
– periodyk wydawany częściej niż raz w tygodniu nazywamy gazetą. Jeśli ukazuje się on codziennie albo dwa razy dziennie – jako wydanie poranne i wieczorne – wówczas taką gazetę nazywa się dziennikiem. Podstawowym zadaniem gazet jest informowanie czytelnika o aktualnych faktach i zagadnieniach politycznych, gospodarczych, kulturalnych, społecznych, sportowych itp. oraz komentowanie, osądzanie, omawianie najważniejszych z nich.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Kapitałka
– jest to paseczek, dawniej pleciony, albo tkany, dziś tasiemka z tkanym kolorowym brzegiem, przyklejona do grzbietu trzonu (bloku) książki. Kapitałka służy jako ozdobne wykończenie trzonu (bloku książki) oraz wzmocnienie oprawy.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Karta Katalogowa
– podstawową czynnością przy opracowywaniu zbiorów bibliotecznych jest ich katalogowanie, które umożliwia czytelnikom korzystanie z zasobów biblioteki. Polega ono na tym, że dla każdej książki (lub innego dokumentu bibliotecznego) tworzy się opis katalogowy, który umieszcza się na karcie katalogowej. Informacje, które wpisuje się na kartę katalogową, są liczniejsze, jeśli książka znajduje się w bibliotece naukowej i musi być dokładnie określona. Można też ograniczyć się podczas katalogowania do kilku informacji, które pozwalają stwierdzić, że chodzi tu o ten, a nie inny dokument (tak zwana identyfikacja dokumentu). Katalogowanie jest czynnością wymagającą dużej wiedzy, związanej z historią literatury oraz bibliotecznej wiedzy fachowej.
Karty katalogowe układa się według zaplanowanej kolejności i ustawia się w przeznaczonych do tego szufladkach katalogowych (lub spina klamrami). W ten sposób powstaje katalog, który umożliwia zaznajomienie się ze zbiorami danej biblioteki, a także pozwala na odnalezienie poszukiwanej książki (lub innego typu dokumentu).
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Klasyfikacja biblioteczna
– to podział książek i innych dokumentów w zależności od ich treści. Dokonanie klasyfikacji zbiorów bibliotecznych pozwala określić treść i temat każdej książki (czyli określić o czym jest dana książka). Działom i poddziałom nadaje się odpowiedni znak, który zamieszczany jest w opisie mimo, że nie zna on ani jej autora, ani tytułu.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Kodeks
– słowo pochodzi z łacińskiego codex – co oznacza „kawałek pnia”, „kloc”, a potem „księgę”. Jest to forma książki powstała w starożytnym Rzymie, która powoli, ale skutecznie wyparła zwój oraz tabliczki woskowe.
Według tradycji pierwszym, który wpadł na pomysł złożenia na pół arkusza papirusu (zamiast zwijać go w zwój) i zapisania go z obu stron, miał być Juliusz Cezar. Ale kodeks wszedł w życie właściwie dopiero w początkach naszej ery, a zapanował w IV i V w. wraz z upowszechnieniem się pergaminu, który dawał się łatwiej składać i nie pękał przy zszywaniu tak łatwo jak papirus.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Obwoluta
– zwana też okładką ochronną, służy ochronie i ozdobie okładki (łacińskie obvolutus znaczy „owinięty”, „zasłonięty”). Wytwarza się ją przeważnie z grubszego papieru, często lakierowanego i drukuje zwykle w kolorach, według projektu artysty grafika. Obwolutę nakłada się na okładkę książki, zaginając oba brzegi do wewnątrz. Powstają w ten sposób tak zwane zakładki, albo skrzydełka, gdzie wydawca podaje krótki tekst, informujący o książce, jej autorze, albo o innych książkach, które ukazały się lub ukażą na przykład w tej samej serii.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Okładka
– jest to podstawowa zewnętrzna część oprawy, ochraniająca trzon (blok) książki. Oprawa może być zrobiona z papieru, kartonu (wtedy bywa wzmocniona lakierem), albo kartonu obciągniętego płótnem, skórą lub sztucznym tworzywem. Jeżeli ma tylko nadrukowaną tytulaturę, nazywana jest okładką drukarską. Jeśli natomiast okładkę projektował artysta grafik, jest ona okładką graficzną.
Bardzo często prostą okładkę kartonową lub płócienną chroni barwna obwoluta, projektowana przez grafika.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Opis katalogowy
– dla każdego dokumentu w zbiorach bibliotecznych opracowuje się opis katalogowy, który składa się z danych zaczerpniętych z tytulatury. Opisy te, umieszczone na kartach katalogowych i ułożone według ustalonej kolejności, tworzą katalog biblioteczny.
Podstawowe składniki opisu katalogowego to: nazwisko i imię autora lub autorów książki, tytuł i podtytuł, kolejność wydania, adres wydawniczy (miejsce, rok wydania i nazwa wydawnictwa), format książki, ilość stron, map, ilustracji itp. Na końcu umieszcza się dział, do którego zaliczono książkę i jej sygnaturę.
Istnieją dokładne reguły i przepisy, ustalające sposób sporządzania opisu katalogowego.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Paginacja
– słowo pochodzi z łaciny, gdzie pagina znaczy „stronica”. Paginowanie jest to numerowanie kolejnych stron książki. Stosowane było już w XVIII w. n. e. Obecnie do numerowania stron używane są głównie cyfry arabskie (czyli 1, 2, 3, itd.). W wyjątkowych sytuacjach, obok cyfr arabskich, stosowane są także cyfry rzymskie (czyli I, II, II, IV itd.), którymi wyróżniany jest na przykład wstęp, czy spis treści.
Paginacja obejmuje wszystkie strony książki lub czasopisma, także te, na których nie umieszczono kolejnej liczby, na przykład: strony tytułowe, strony zajęte w całości przez ilustracje, strony rozpoczynające nowy rozdział itp.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Papier
– jest to produkt powstały w wyniku sprasowania osadzonej na sicie odpowiedniej masy papierniczej, mający postać arkusza lub wstęgi określonego formatu.
Tradycja mówi, że papier został wynaleziony w Chinach w 105 r. n. e. Chińczycy utrzymywali proces produkcji papieru w głębokiej tajemnicy przez 700 lat, ale muzułmanie podczas najazdu na Samarkandę, pojmali kilku chińskich papierników, którzy wydali sekret.
Ostatecznie umiejętność wytwarzania papieru rozpowszechniła się w Europie i młyny papiernicze zaczęto stawiać wszędzie tam, gdzie dostęp do wody umożliwiał produkcję masy papierniczej. Najlepszy papier otrzymuje się z roślin o dużej zawartości celulozy we włóknach, albo ze szmat, pochodzących z materiałów naturalnych, jak bawełna czy len.
Dawniej papier wytwarzany był przy użyciu prostych narzędzi, co wymagało dużego zaangażowania ludzi w jego produkcję.
Dziś papier wytwarzany jest taśmowo przeważnie z drzew iglastych (świerk, sosna), przy użyciu wyspecjalizowanych maszyn. Przyspiesza to wytwarzanie, wszechstronnie wykorzystywanego dziś, papieru.
A oto jak wygląda współczesna papiernia – czyli zakład wytwarzający papier:
__________________________
Źródło:
Ganeri A.: Brookfield K.: Pismo. Warszawa 1996.
Od pióra trzcinowego do edytora tekstu: histiria pisma i druku. Warszawa 1998.
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Papirus
– to trzcina porastająca deltę Nilu, która służyła Egipcjanom między innymi jako wspaniały materiał pisarski co najmniej 3000 lat przed naszą erą.
Trójkątna łodyga trzciny papirusowej, wyrastającej do 4,5 metra wysokości, miała w dolnej części grubość męskiego ramienia. Włóknisty rdzeń tej właśnie części rozdzielano igłą na jak najszersze i najcieńsze paski. Układano je wzdłuż długości, jeden obok drugiego, na desce, następnie przykrywano warstwą poprzecznie ułożonych krótszych pasków, polewano wodą z Nilu i ubijano płaskim kamieniem. Lepki sok wyciskany w ten sposób z trzciny sklejał obie warstwy w jedną „kartę”,która po wysuszeniu na słońcu wymagała tylko wygładzenia, najlepiej kością słoniową i była gotowa do zapisywania.
Zwykle 20 takich „kart” 12-37 centymetrowej szerokości sklejonych ze sobą i zwiniętych tworzyło zwój. Zapisywano go z reguły tylko po wewnętrznej stronie, w której włókna biegły równolegle do długości zwoju. Papirus był przez ponad 3 000 lat panującym materiałem piśmiennym.
A oto jak wygląda przykładowa karta papirusowa, z której tworzono zwoje papirusowe, łącząc ze sobą kilka takich kart w długą wstęgę.
__________________________
Źródło:
Ganeri A.: Brookfield K.: Pismo. Warszawa 1996.
Od pióra trzcinowego do edytora tekstu: historia pisma i druku. Warszawa 1998.
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Pergamin
– jest to materiał pisarski, wyrabiany ze skóry zwierzęcej, a jego historia przypomina trochę bajkę o Kopciuszku.
…przez wiele setek lat przed naszą erą, kiedy uznanym panującym materiałem piśmiennym był drogi papirus, pisano także na znacznie tańszej skórze, oczyszczonej z sierści, zmiękczonej w wapiennej wodzie i wysuszonej na drewnianych ramach. Starożytni Grecy uważali pisanie na skórze za dowód zacofania i barbarzyństwa. Jednak na przełomie III i II w. p. n. e. udoskonalono wyprawianie skóry do pisania: w czasie, kiedy schła, rozpięta na ramach, skrobano ją ciężkim nożem, gładzono kamieniem tak długo, aż stawała się cienka i gładka, a na koniec bielono ją kredą. W rezultacie zdejmowano z ram arkusz miękki, elastyczny, biały i cienki jak bibułka (jeśli takie było zamówienie), a przy tym bardzo trwały i nadający się do obustronnego zapisania. Legenda wiąże powstanie takiego właśnie materiału pisarskiego z miastem Pergamon w Azji Mniejszej, od którego wziął nazwę – nie od razu zresztą, bo aż do początków IV w. n. ery nazywano go nadal „skórą”.
Pergamin zaczął konkurować skutecznie z papirusem w II w. n. e. i zwyciężył go ostatecznie, kiedy to postać książki przybrała nową formę – czyli zwój został zastąpiony kodeksem.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Prawa autorskie
– każde dzieło naukowe lub artystyczne stanowi własność autora, który może nią rozporządzać według swojego uznania. Autor decyduje o formie i treści swego dzieła, jak również o tym, czy i gdzie ma ono być opublikowane. Za przekazanie, na przykład wydawnictwu, prawa do wydania dzieła, autor otrzymuje honorarium autorskie (pieniężne wynagrodzenie). Bez zgody autora nie wolno jego dzieła wykorzystywać – przedrukowywać, tłumaczyć, adaptować na sztukę teatralną, filmową itp.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Pseudonim
– autor dzieła nie zawsze podaje swoje prawdziwe nazwisko, często z różnych przyczyn ukrywa się pod zmyśloną nazwą, czyli pseudonimem (greckie pseudonymos znaczy „fałszywie nazwany”). Bywają różnego rodzaju pseudonimy. Najczęściej są to wymyślone nazwiska. Mogą to być nazwiska męskie lub żeńskie niezależnie od płci autora przybierającego pseudonim. Pseudonimami mogą być także wyrazy zaczerpnięte ze świata przyrody, nazw geograficznych lub z wyrazów pospolitych.
Rodzajem pseudonimu jest kryptonim (z greki: kryptos – znaczy ukryty), czyli pierwsze litery imienia i nazwiska (np. M. K. – to kryptonim Marii Konopnickiej). Jeszcze innym rodzajem pseudonimu jest kryptogram, który tworzony jest z różnych znaków: gwiazdek, kwadracików, kresek i in. (np. ***).
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Seria wydawnicza
– dzieła różnych autorów, wychodzące pod różnymi tytułami, ale poświęcone jednej dziedzinie (np. matematyce, przyrodzie, technice), albo adresowane do określonego czytelnika (np. młodzieży) lub wreszcie poświęcone jednej dziedzinie i określonemu czytelnikowi (np. matematyce dla młodzieży), wydawane są zazwyczaj w formie serii wydawniczych. Książki, tworzące serię, ukazują sięnieregularnie, stanowią jednak przemyślaną całość, noszą jeden wspólny dla całego cyklu tytuł seryjny, mają jednakową oprawę, czasem opatrywane są kolejnymi numerami lub znakami graficznymi. Serie odgrywają ważną rolę nie tylko w zakresie zaspokajania, ale i kształtowania potrzeb czytelnika. Drzemiąca prawie w każdym pasja zbieractwa powoduje, że czytelnik chętnie kolekcjonuje książki o tematyce, która go interesuje.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Sygnatura biblioteczna
– każdą książkę, czasopismo, czy inny dokument po wpisaniu do inwentarza sygnuje się, czyli umieszcza się na nim specjalny znak zwany sygnaturą. Termin ten pochodzi z łacińskiego signare – „znaczyć”. Sygnatura wskazuje, w jakim miejscu na półkach bibliotecznych znajduje się dany dokument.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Tabliczki gliniane
– są to płaskie tabliczki wyrabiane z gliny. Używane były, jako materiał do pisania, już przeszło 3 000 lat przed naszą erą przez starożytne ludy zamieszkujące Mezopotamię (obszar dzisiejszego Iraku). Ludy te (Sumerowie i Akadyjczycy), używając pisma klinowego, pokrywały nim tabliczki, wyciskając znaki kawałkiem twardej trzciny lub drewnianym patykiem. Po zapisaniu obu stron, tabliczki suszyły się na słońcu, albo były wypalane w piecu. Na tabliczkach glinianych pisano listy, dokumenty, rachunki, a także książki.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Tabliczki woskowe
– to płaskie kawałki drewna, otoczone nieco wyższą ramką i powleczone dość grubą warstwą wosku, zmieszanego ze smołą, służące jako materiał pisarski. Na tabliczkach woskowych pisano ostrym końcem trzcinowego, albo metalowego rylca. Drugi koniec rylca, szerszy i spłaszczony, służył do zacierania pisma na tabliczce w razie pomyłki, albo kiedy zapis był już niepotrzebny. Lekko podgrzany wosk pozwalał się łatwo wygładzać i tabliczkę można było zapisywać od nowa. Każda tabliczka miała wywiercony w ramce otwór, przez który przewlekano sznurek lub rzemyk i wiązano je po kilka sztuk. Jeśli takich tabliczek połączono aż 10 powstawał wówczas gruby klocek, nazywany po łacinie caudex (czyli kaudeks). Słowo to przekształciło się z czasem w codex, czyli kodeks, który ustalił właściwy kształt książki, z jakim mamy do czynienia do dnia dzisiejszego. W dziejach materiałów piśmiennych tabliczki woskowe stanowią, w porównaniu z tabliczkami glinianymi, krok naprzód, jako lżejsze i nadające się do kilkakrotnego użycia oraz do łączenia ich po kilka sztuk.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Wydawnictwo
– jest to instytucja, zajmująca się przygotowaniem tekstu autora do opublikowania i opłaceniem związanych z tym kosztów. Pod słowem „tekst” rozumiemy tu ogólnie całość dzieła autora, czyli nie tylko tekst słowny, ale również materiał ilustracyjny (np. albumy przyrodnicze, krajoznawcze, albumy z reprodukcjami dzieł sztuki, książki dla dzieci).
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Zwój
– jest to pierwotna postać książki w formie zwiniętego w rulon prostokątnego płata materiału
pisarskiego. Oba końce zwoju przymocowane były do drążków, wykonanych najczęściej z drewna lub kości słoniowej, które ułatwiały rozwijanie i zwijanie. Długość zwoju nie przekraczała zwykle 10 metrów. Jeżeli utwór nie mieścił się w jednym zwoju, dalszą jego część pisano na innym zwoju,
oznaczając go jako II, III (i tak dalej) tom. Wysokość zwoju wynosiła zwykle 12 – 15 lub 20 – 30 cm. Pisano po jednej, wewnętrznej stronie w regularnych kolumnach z zachowanymi co najmniej 2 cm odległościami między nimi. Kolumny te pisane były poprzecznie do długości zwoju. Czytano, trzymając zwój w obu rękach: prawa rozwijała rulon, a lewa w miarę czytania zwijała go.
Ta najwcześniejsza postać książki używana była w starożytności już 3 000 lat przed naszą erą, a ustąpiła miejsca kodeksowi dopiero w II – V wieku naszej ery. Każda cywilizacja starożytna używała innego materiału na zwoje: Egipt i Grecja – papirusu, Rzym i Bizancjum – pergaminu, Chiny i Japonia – płótna, a od I wieku przed naszą erą – papieru.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Żywa pagina
– w encyklopediach, słownikach, leksykonach, bibliografiach i książkach naukowych, oprócz zwykłej paginacji, czyli kolejnej numeracji stron, stosuje się tzw. żywą paginę. Jest ona zwykle zamieszczana u góry każdej strony nad tekstem. W encyklopediach, słownikach, leksykonach żywa pagina zawiera pierwsze lub pierwsze i ostatnie hasło, znajdujące się na danej stronie. W książkach tych najczęściej żywa pagina zamieszczona na lewej stronie zawiera cały wyraz lub początkowy fragment pierwszego hasła z tejże strony, z kolei żywa pagina zamieszczona na prawej stronie zawiera cały wyraz bądź początkowy fragment ostatniego hasła znajdującego się na tejże stronie.
Z kolei, w książkach naukowych żywa pagina może zawierać nazwisko autora i tytuł książki, tytuł rozdziału. Żywa pagina umożliwia czytelnikowi szybkie odnalezienie poszukiwanego hasła lub rozdziału.
__________________________
Źródło:
O książce: mała encyklopedia dla nastolatków. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.
Krótka historia pisma i druku
Przed naszą erą
- 3500 p. n. e. – początki pisma w Sumerze
- 3000 p. n. e. – powstanie hieroglifów w Egipcie
- 2100 p. n. e. – najstarszy tekst medyczny (Sumer)
- 2000 p. n. e. – pierwsze biblioteki ( Babilonia)
- 1300 p. n. e. – pierwszy prawdziwy alfabet (Syria)
- 1200 p. n. e. – początek pisma chińskiego
- 800 p. n. e. – adaptacja pisma Fenicjan przez Greków
- 500 p. n. e. – pióra ptasie zastosowane w Europie po raz pierwszy do pisania
- 400 p. n. e. – Etruskowie przyswajają alfabet grecki i na jego podstawie tworzą alfabet łaciński
- 305 p. n. e. – wybudowanie Biblioteki Aleksandryjskiej
Nasza era
- 105 r. – wynalezienie papieru w Chinach
- 200 r. – Wikingowie tworzą runy (ostre, kanciaste znaki, które pełnią funkcję liter
w alfabecie Wikingów) - 400 r. – wprowadzenie książki w formie zbliżonej do dzisiejszej
- 868 r. – pierwsza drukowana książka, „Diamentowa Sutra”, powstała w Chinach
- X w. – w klasztorach zaczynają powstawać iluminowane (ilustrowane, dekorowane)
manuskrypty - XI w. – wynalezienie czcionki ruchomej w Chinach
- 1438 r. – wynalezienie czcionki ruchomej i prasy drukarskiej w Europie przez
Jana Gutenberga - 1455 r. – wydanie Biblii Gutenberga
- 1719 r. – wynalezienie druku kolorowego
- 1795 r. – pierwsze ołówki
- 1810 r. – pierwsze prasy o napędzie parowym
- 1822 r. – odszyfrowanie Kamienia z Rosetty
- 1845 r. – pierwsze rotacyjne prasy drukarskie
- 1874 r. – pierwsze nowoczesne maszyny do pisania
- 1884 r. – pierwsze pióro wieczne
- 1886 r. – wynalezienie linotypu
- 1887 r. – wynalezienie monotypu
- 1900 r. – wynalezienie spinacza
- 1938 r. – pierwsze długopisy
- 1939 r. – maszyna do składu fotograficznego
- 1964 r. – pierwszy edytor tekstu
- 1965 r. – pojawienie się składu komputerowego
- po roku 1980 – powszechne zastosowanie składu komputerowego
__________________________
Źródło:
Ganeri A.: Od pióra trzcinowego do edytora tekstu : historia pisma i druku. Warszawa 1998.
Krótka historia miar i wag
Przed naszą erą
- około 3500 p. n. e. – Sumerowie wynaleźli najwcześniejszy typ wagi belkowej
- około 3500 p. n. e. – w Europie mierzono odległości w jardach megalitycznych
- około 3500 p. n. e. – pierwsza waga wynaleziona w Europie
- około 3000 p. n. e. – Egipcjanie wynaleźli miarę łokciową
- około 2600 p. n. e. – w Babilonie używano miny , najstarszej znanej jednostki wagi, równej około 970 gramów
- około 1500 p. n. e. – Babilończycy pierwsi użyli ludzkiej stopy jako jednostki miary długości
- 587 – 212 p. n. e. – lata, w których żył Archimedes – matematyk grecki
Nasza era
- IX w. – cesarz Karol Wielki ustalił własną stopą wzorzec jednostki długości
- XII w. – za wzorzec jarda przyjęto odległość między końcem nosa króla Henryka I a końcem jego środkowego palca
- XIV w. – wprowadzenie systemu brytyjskiego
- 1305 r. – nowy wzorzec jarda, równy 3 stopom
- 1638 r. wynaleziono mikrometr, który służył do pomiarów astronomicznych
- 1641 r. – Wielki Książę Toskanii, Fedynand, wynalazł pierwszy zamknięty termometr
- XVIII w. – wynaleziono wagę z belką wspartą na nożowym ostrzu
- 1708 r. – William Derham ustalił prędkość dźwięku
- 1718 r. Gabriel Daniel Fahrenheit opracował skalę temperatur Fahrenheita
- 1742 r. – Anders Celsjusz opracował skalę temperatur Celsjusza
- 1793 r. – we Francji opracowano system metryczny
- 1824 – 1907 r. – lata , w których żył lord Kelvin, fizyk szkocki
- 1960 r. – Wprowadzenie systemu SI (Systeme International)
- 1973 r. – wynaleziono pierwszy elektroniczny mikrometr
- 1976 r. – NASA wysłała satelitę LAGEOS (laserowy satelita geodynamiczny) do dokładnego pomiaru dużych odległości w przestrzeni kosmicznej
- 1983 r. – Międzynarodowa Konferencja Miar i Wag na nowo zdefiniowała długość metra
__________________________
Źródło:
Ganeri A.: Od łokcia do kilograma: historia miar i wag. Warszawa 1998.